Theo chứng thư đương thời, Mykola Vasylovych Gogol-Yanovsky (Микола Васильович Гоголь-Яновський) sinh ngày 20 tháng 03 (lịch cũ) năm 1809 tại thị tứ Sorochyntsi ven sông Psyol, nơi giáp ranh hai huyện Poltava và Mirgorod. Chính vấn đề địa lý kì cục này đã theo ông mãi về sau trong đời sáng tác. Mẹ ông - phu nhân Marya Ivanivna - là hậu duệ thống soái Kazakh Ostap Gogol, trong khi cha ông lại thuộc một quý tộc Ba Lan. Vì thế, các sử gia hậu hiện đại thường coi Gogol là nhân vật điển hình của nhóm Tiểu Nga định cư ven Hắc Hải.

Cũng như hầu hết các tiểu quý tộc Ukraina đương thời, sinh hoạt của cậu bé Mykola duy trì trong không gian Nga ngữ. Và vì thuộc gia đình quý tộc đã sa sút, Mykola Gogol được sống chan hòa cả với địa chủ và nông dân, vốn là hai giai cấp rất ít có đối thoại hồi đầu thế kỷ XIX. Cha Mykola lớn gấp đôi tuổi mẹ nên mất từ khi ông còn rất nhỏ, tuổi thơ Mykola được nuôi dưỡng bởi những truyện vặt mẹ kể đậm tính tông giáo và huyền bí - điều có ảnh hưởng tích cực đến thành công văn chương của ông về sau.

Thời đầu sự nghiệp

Giai đoạn 1820-8, các giảng sư ở quê nhà thấy Mykola Gogol có chút năng khiếu nên tiến cử ông tới Nizhyn học trường nghệ thuật (nay là Đại học Quốc gia Nizhyn Gogol). Mykola không hề tỏ ra có nghị lực, học bạ đánh giá rất thấp, bù lại ông có trí nhớ tuyệt vời, có thành tựu nhất định ở môn hội họa và Nga văn. Tại đây, ông bắt đầu sáng tác thơ, soạn một số đoản thiên rồi sớm nhận ra mình hợp văn xuôi hơn. Ông không thân quen lắm với bạn cùng học, thậm chí họ gọi ông là "thằng quỷ bí ẩn", dẫu vậy Gogol vẫn duy trì tình bạn bền vững với hai hoặc ba người trong số họ.

Ngay từ rất sớm Gogol đã phát triển tính khí bi quan và bí ẩn, thể hiện qua hoài bão vô hạn và tự ý thức về nỗi thống khổ. Cũng từ những ngày ấy, ông đã sớm bộc lộ tài năng bắt chước, điều này về sau giúp ông trở thành độc giả của chính những tác phẩm mình viết nên, và khiến ông ấp ủ ý tưởng trở thành diễn viên.

Thời kì Peterburg

Năm 1828, Mykola Gogol bỏ học tới Sankt-Peterburg với một khát vọng rực chát nhưng mơ hồ. Ông muốn đặt chân vào thế giới văn học sôi động nhất Đế quốc Nga bấy giờ và mang theo một tác phẩm thơ trữ tình ông viết về cuộc sống bình dị nước Đức - Hans Küchelgarten. Ông tự dùng tiền túi xuất bản tác phẩm thơ này dưới bút danh "V.Alov", nhưng các tạp chí ông gửi bài đều cười nhạo và từ chối. Gogol bèn hủy hết tất cả bản sao tập thơ và thề không bao giờ làm thơ nữa.

Gogol xây lập được mối quan hệ với "giới quý tộc am hiểu văn chương'. Một truyện ngắn ông viết được đăng trên tờ Hoa phương Bắc (Northern Flowers)của Anton Delvig đã khiến cho nhà thơ Vasily Zhukovsky và Pyotr Pletnyov chú ý, và rồi năm 1831 Pushkin cũng biết tới.

Năm 1831, Gogol cho ra đời tập truyện Ukraina đầu tiên (Buổi tối ở trang trại gần Dikanka), tác phẩm này ngay lập thực đạt được thành công. Ông tiếp tục hoàn thành tập thứ hai vào năm 1832, và đến năm 1835 ông gộp hai tập truyện này dưới chung một tiêu đề Migorod, đồng thời cho ra đời hai tập tạp văn có tên Arabesques. Lúc bấy giờ, các nhà biên tập và phê bình người Nga như Nikolai Polevoy và Nikolai Nadezhdin, coi Gogol là một nhà văn tài năng mới nổi người Ukraina, chứ không phải là người Nga, người sử dụng những tác phẩm của mình để minh họa cho sự khác nhau giữa tính cách dân tộc Nga và Ukraina. Chủ đề và phong cách những tác phẩm văn xuôi thời kỳ đầu của Gogol, cũng như các tác phẩm kịch của ông sau này, tương tự với các nhà văn và kịch tác gia Ukraina sống cùng thời và cũng là bạn của ông, gồm có Hryhory Kvitka-Osnovyanenko và Vasily Narezhny. Tuy nhiên, tài nghệ châm biếm của Gogol phức tạp và độc đáo hơn rất nhiều.

Thời điểm đó, Gogol nảy nở một niềm đam mê với lịch sử Ukraina, ông cố gắng xin vào khoa lịch sử Đại học Kiev. Mặc dầu có sự giúp đỡ của Pushkin và bộ trưởng Bộ Giáo dục Nga Sergey Uvarov, nỗ lực này bị một quan chức Kiev cản trở với lý do Gogol không đủ trình độ chuyên môn. Truyện hư cấu Taras Bulba, dựa trên lịch sử người Cossack Ukraina, cũng ra đời trong thời kỳ này. Trong thời gian đó, Gogol cũng bắt đầu một tình bạn gần gũi và bền vững với nhà tự nhiên học, nhà sử học người Ukraina, Mykhaylo Maksymovych.

Năm 1834, Gogol được bổ nhiệm làm Giáo sư Lịch sử trung đại của Đại học St. Petersburg mặc dù ông không đủ điều kiện chuyên môn. Nhận thấy công việc học thuật này hoàn toàn thất bại, ông liền từ chức ngay năm 1835.

Trong giai đoạn 1832-1836, Gogol dồn hết năng lượng vào công việc. Mặc dù hầu hết tác phẩm của ông đều ít nhiều liên quan đến bốn năm liên hệ trao đổi với Pushkin này, nhưng Gogol vẫn chưa cho rằng thành công trong sự nghiệp văn học đã thỏa mãn hoài bão của ông. Trong khoảng thời gian này, hai nhà phê bình văn học người Nga, Stepan Shevyrev và Vissarion Belinsky đi ngược lại với giới phê bình trước đây khi cho rằng Gogol thực sự là một nhà văn Nga chứ không phải là Ukraina. Mãi đến sau khi vở hài kịch Quan thanh tra (Revizor) được công diễn tại Nhà hát Quốc gia Saint Petersburg vào ngày 19 tháng 4 năm 1836, Gogol mới tin vào sự nghiệp văn học của mình. Vở hài kịch đả kích dữ dội công chức cấp tỉnh Nga này lại ra đời chính nhờ sự can thiệp của Sa hoàng Nicholas I.

Từ năm 1836 đến năm 1848, Gogol sống ở nước ngoài, qua lại hai nước Đức và Thụy Sĩ. Ông dành mùa đông năm 1836-1837 ở Paris, sống giữa những người Nga và Ba Lan lưu vong, gặp gỡ hai nhà thơ Ba Lan Adam Mickiewicz và Bohdan Zaleski. Cuối cùng ông định cư ở Rome. Trong phần lớn 12 năm kể từ năm 1836, Gogol sống ở Italy và nảy sinh tình cảm yêu mến cho thành Rome. Ông nghiên cứu nghệ thuật, nghiền ngẫm văn học Italia và say mê opera.

Việc Pushkin qua đời tác động mạnh mẽ tới Gogol. Tác phẩm quan trọng ông viết trong những năm sau khi Putin qua đời là tiểu thuyết châm biếm Những linh hồn chết. Đồng thời, ông cũng dành thời gian sửa chữa lại tác phẩm Taras Bulba và Bức chân dung, hoàn thành vở hài kịch thứ hai có tên Đám cưới (Zhenitba), viết tác phẩm Rome (chưa kịp hoàn thành) và cho ra đời truyện ngắn nổi tiếng nhất - "Chiếc áo khoác".

Năm 1841, sau khi hoàn thành phần đầu tiểu thuyết Những linh hồn chết, Gogol đưa tác phẩm này về Nga để duyệt in. Những linh hồn chết xuất hiện ở Nga năm 1842 dưới tựa đề của bên kiểm duyệt - Những cuộc phiêu lưu của Chichikov. Tác phẩm này ngay tập tức gây được tiếng vang và trở thành áng văn xuôi vĩ đại nhất từng được viết bằng tiếng Nga.

Cuối đời

Sau thành công vang dội của Những linh hồn chết, người sống thời đó coi Gogol là nhà văn châm biếm vĩ đại, người đả phá bộ mặt xấu xí của Đế quốc Nga. Ít người biết rằng Những linh hồn chết dự định sẽ phần đầu tiêu của một tác phẩm đối trọng với Hài kịch thần thánh của Dante. Phần đầu tiên khắc họa Inferno - Địa ngục; phần hai là Purgatory (Chuộc tội), kể về sự thanh tẩy và chuyển biến của gã đểu cáng Chichikov nhờ ảnh hưởng của những người chủ và thống đốc đức hạnh.

Tháng 4 năm 1848, Gogol trở về Nga sau cuộc hành hương tới Jerusalem, ông dành những năm cuối đời cho chuyến đi không ngừng khắp đất nước. Khi thăm thủ đô, ông ở cùng một số bạn bè, chẳng hạn như Mikhail Pogodin và Sergey Aksakov. Trong thời gian này, Gogol dành phần lớn thời gian với những người bạn Ukraina cũ, Maksymovych và Osyp Bodiansky. Ông cũng thắt chặt quan hệ với một cố vấn tinh thần hay có thể gọi là người cha tinh thần Matvey Konstantinovsky mà ông quen vài năm trước.

Konstantinovsky dường như đã thúc đẩy nỗi sợ của Gogol về "kiếp đọa đày" bằng việc khăng khăng cho rằng những tác phẩm sáng tạo của Gogol mang tội lỗi. Lối sống khổ hạnh quá mức cũng bào mòn sức khỏe của Gogol, khiến công rơi vào trạng thái suy nhược nặng nề. Vào đêm ngày 24 tháng 2 năm 1852, Gogol đốt một số bản thảo, trong đó chứa hầu hết phần hai của Những linh hồn chết. Ông giải thích rằng đây là một sai lầm, một trò đùa cợt của lũ quỷ dữ. Ngay sau đó, ông lên giường, nhất quyết không ăn uống gì và qua đời trong cơn đau 9 ngày sau đó.

Đám tang Gogol diễn ra tại nhà thờ Thánh Tatiana ở Đại học Moskva, sau đó ông được chôn cất tại Tu viện Danilov, an nghỉ gần người bạn Slavophile Aleksey Khomyakov. Ngôi mộ ông nổi bật với một khối đá lớn (Golgotha) và một cây thánh giá Chính Thống giáo Nga đặt phía trên. Năm 1931, chính quyền Moskva quyết định phá tu viện này và chuyển phần mộ Gogol sang Nghĩa trang Novodevichy.

Người ta phát hiện rằng thi hài Gogol nằm sấp, qua đó càng thúc đẩy giả thuyết cho rằng Gogol bị chôn khi vẫn còn sống. Nhà cầm quyền chuyển cả khối đá Golgotha tới khu mộ mới nhưng bỏ cây thánh giá đi. Năm 1952, chính quyền Xô viết thay khối đá này bằng tượng bán thân Gogol. Về sau khối đá được đặt tại khu mộ nhà văn Mikhail Bulgakov, một người hâm mộ Gogol. Năm 2009, nhân dịp kỷ niệm 200 năm ngày sinh Gogol, tượng bán thân ông được di dời tới bảo tàng Nghĩa trang Novodevichy và khối đá Golgotha nguyên bản, cùng với một bản sao cây thánh giá Chính thống giáo trước kia, được đưa trở lại khu mộ Gogol.

Tượng đài Gogol đầu tiên ở Moskva là một bức tượng theo phái Tượng trưng đặt trên Quảng trường Arbat, thể hiện trí tượng tượng về Gogol của nhà điêu khắc Nikolay Andreyev hơn là người thật. Hoàn thành năm 1909, bức tượng này nhận được lời khen ngợi từ họa sĩ lừng danh IIlya Repin và đại văn hào Lev Tolstoy vì thể hiện xuất sắc tính cách dằng xé của Gogol. Tuy nhiên, Joseph Stalin lại không thích pho tượng, vì thế nó bị thay thế bằng một pho tượng theo lối hiện thực xã hội chủ nghĩa chính thống hơn vào năm 1952. Tốn rất nhiều công sức người ta mới giữ được pho tượng nguyên bản của Andreyev khỏi bị phá hủy. Đến năm 2014, pho tượng này được đặt trước ngôi nhà nơi Gogol trút hơi thở cuối cùng.